ഭാരതത്തിലെ അതിപുരാതന ഭാഷകളില്‍ ഒന്നാണ് ദേവഭാഷ (ഗൈര്‍വാണി) എന്നറിയപ്പെടുന്ന സംസ്‌കൃതം. ഋഗ്വേദം ആണ് സംസ്‌കൃതത്തിലെ ആദ്യത്തെ കൃതിയായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നത്. പല വിജ്ഞാനശാഖകളും സംസ്‌കൃതഭാഷയിലൂടെയാണ് പ്രാചീനഭാരതത്തില്‍ പ്രചരിക്കപ്പെതും വികാസം പ്രാപിച്ചതും. ഹിന്ദു, ബുദ്ധ, ജൈന മതഗ്രന്ഥങ്ങളുടെ മൂലരൂപങ്ങളില്‍ വ്യാപകമായി ഉപയോഗിക്കപ്പെട്ടിട്ടുള്ളതാണ് സംസ്‌കൃതഭാഷ. ഇന്ത്യയിലെ 22 ഔദ്യോഗിക ഭാഷകളില്‍ ഒന്നാണ്. സംസ്‌കൃതത്തെ പൊതുവെ വൈദികം (vedic), ലൗകികം (classic) എന്നിങ്ങനെ രണ്ടായി തിരിക്കാറുണ്ട്. ബി.സി. 1500നു മുന്‍പു വരെയെങ്കിലും പഴക്കമുള്ള സംസ്‌കൃതത്തിന്, ലത്തീനിനും യവന ഭാഷയ്ക്കും യൂറോപ്പിലുണ്ടായിരുന്ന അതേ പ്രാധാന്യമാണ് ദക്ഷിണേഷ്യ, തെക്ക് കിഴക്കന്‍ ഏഷ്യ എന്നിവിടങ്ങളില്‍ ഉണ്ടായിരുന്നത്. സംസ്‌കൃതത്തിന്റെ പ്രാഗ്‌രൂപം വൈദികസംസ്‌കൃതത്തില്‍ (വേദങ്ങള്‍ എഴുതിയിരിക്കുന്ന സംസ്‌കൃതം) കാണാം. അതില്‍ ഏറ്റവും പഴക്കമേറിയത് ഋഗ്വേദത്തില്‍ ഉപയോഗിച്ചിരിക്കുന്ന സംസ്‌കൃതമാണ്. സംസ്‌കൃതം ഇന്‍ഡോയൂറോപ്യന്‍ ഭാഷാ ശാഖയിലെ ഏറ്റവും പുരാതനമായ ഭാഷയാണ്. സംസ്‌കൃതസാഹിത്യത്തിന്റെ സിംഹഭാഗവും പദ്യത്തിന്റേയും സാഹിത്യത്തിന്റേയും വിപുലമായ പാരമ്പര്യം ഉള്ളതാണ്. ശാസ്ത്രം, സാങ്കേതികം, തത്വശാസ്ത്രം, മതഗ്രന്ഥങ്ങള്‍ എന്നിവയും സംസ്‌കൃതസാഹിത്യത്തിന്റെ ഭാഗമാണ്. സംസ്‌കൃതം ഏതുകാലത്താണ് പുഷ്ടിപ്പെട്ടത് എന്നതിനെപ്പറ്റി പണ്ഡിതര്‍ക്കിടയില്‍ അഭിപ്രായവ്യത്യാസമുണ്ട്. അയ്യായിരത്തോളം വര്‍ഷങ്ങള്‍ക്കുമുന്‍പേ ജനങ്ങള്‍ക്കിടയില്‍ നിലനിന്നിരുന്ന ഭാഷയായിരുന്നു സംസ്‌കൃതം എന്നു വേണം കരുതാന്‍. ഋഗ്വേദമാണ് മാനവരാശിയുടെ ആദ്യത്തെ സാഹിത്യം എന്നു പൊതുവെ പണ്ഡിതര്‍ അംഗീകരിച്ചകാര്യമാണ്. ആത്മാന്വേഷണവും സാക്ഷാത്കാരവുമാണ് ജന്മത്തിന്റെ ഉദ്ദേശ്യം എന്നു മനസ്സിലാക്കിയ ഋഷിമാര്‍ തങ്ങളുടെ ധ്യാനാവസ്ഥയില്‍കാണുന്ന ജ്ഞാനശകലങ്ങള്‍ 'വേദങ്ങളായി' കോര്‍ത്തിണക്കി. സാധാരണക്കാര്‍ ഉപയോഗിച്ചിരുന്ന സംസ്‌കൃതം പ്രദേശഭേദം കൊണ്ടും വിദ്യാഭ്യാസത്തിലുള്ള വ്യത്യാസം കൊണ്ടും പാഞ്ചാലി, മാഗധി, പൈശാചി തുടങ്ങി പല പല ഉള്‍പ്പിരിവുകളായി രൂപം കൊണ്ടു. ഇത്തരം ഉപഭാഷകള്‍ 'പ്രാകൃതഭാഷകള്‍' എന്നു വിളിക്കപ്പെട്ടു. ഭാഷാവിദഗ്ദ്ധരായ വൈയാകരണന്മാര്‍ മുന്‍കൈ എടുത്ത് ഭാഷാപ്രയോഗ നിയമങ്ങളും ഭാഷാ വിശകലനവും ശാസ്ത്രീയനിരീക്ഷണങ്ങളും വിശദമാക്കി. അവരില്‍ പ്രധാനിയും പ്രശസ്തനും പാണിനി ആണ്. ശാകടായന വ്യാകരണം, ആപിശലി വ്യാകരണം തുടങ്ങി പാണിനീയവ്യാകരണത്തിനുമുന്‍പും വ്യാകരണപദ്ധതികള്‍ ഉണ്ടായിരുന്നുവെന്ന് പാണിനിതന്നെ രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. ഏറ്റവും ശുദ്ധമായത്, എന്ന അര്‍ത്ഥത്തില്‍ 'സംസ്‌കൃതം' എന്നു തന്നെ ആ ഭാഷയെ വിളിച്ചു. സൗകര്യത്തിന് ലൗകികസംസ്‌കൃതം എന്നും പറയുന്നു. പാണിനി, 'ഭാഷാ' എന്നാണ് ലൗകികസംസ്‌കൃതത്തെ അഥവാ വ്യാവഹാരിക സംസ്‌കൃതത്തെ സൂചിപ്പിക്കുന്നത്. വേദങ്ങളിലെ ഭാഷാപ്രയോഗവ്യത്യാസങ്ങളും പാണിനി കൂലംകഷമായി പഠിച്ചു ചിട്ടപ്പെടുത്തി. വേദഭാഷയെ സൂചിപ്പിക്കാന്‍ 'ഛന്ദസ്സ്' എന്ന പദമാണ് അദ്ദേഹം സ്വീകരിച്ചത്. സംസ്‌കരിക്കപ്പെട്ട ഭാഷ എന്ന അര്‍ത്ഥത്തില്‍ 'സംസ്‌കൃതം' എന്ന പദം വാല്മീകിരാമായണത്തിലായിരിക്കണം ആദ്യമായി ഉപയോഗിക്കപ്പെട്ടത്.